احساسات از کجا می آیند؟ بررسی احساسات در سال کنکور

آنچان که در فصل اول صحبت کردیم، مهم‌ترین نکته در مورد احساسات، ترکیب شدن اطلاعات با هم هستند که گاه می‌توانند ما را به اشتباه بیندازند و باعث گمراهی شوند. دقیقا مشکلی که با احساسات در مسیر موفقیت برای کنکور داریم نیز همین است که آن دسته از دانش آموزان و داوطلبانی که با احساسات خود زندگی می‌کنند، اکثر اوقات دچار اشتباهات تصمیم گیری در مورد وضعیت خود می‌شوند.

برای آنکه بخواهیم این اشتباه کردن را جا بیندازیم، می‌خواهم از یک آزمایش معروف استفاده کنم. آزمایش تشخیص چهره، یا حالت چهره پایه‌ای و یا facial expression به ما کمک می‌کند تا این اشتباه را بهتر درک کنیم. قصدم این است که به شما اثبات کنم که احساسات قابل اعتماد نیستند و بایستی آن‌ها را از مسیر موفقیت خود حذف کنیم. تجربه نشان داده است که هر توقفی در مسیر کنکور، از گسترش و رشد یک یا چند احساس شروع شده است. بنابراین بر ما واجب است که یک بار برای همیشه، به این سوال پاسخ دهیم که احساسات قابل اعتماد هستند یا خیر؟

ابتدا به تصویر زیر نگاه کنید. لطفا برای جمله «واکنش نشان دادن به حرف زور» یک تصویر را انتخاب کنید. انتخاب شما تصویر شماره چند است؟ اگر یک بار دیگر به نُه (۹) تصویر زیر نگاه کنید. تصاویر شماره چهار (۴)، پنج (۵)، شش (۶)، هفت (۷) و هشت (۸) می‌توانند تصویر مناسب برای واکنش نشان دادن به حرف زور باشد. در واقع در تصویر شماره چهار، فرد با گرفتن دست روی صورت و درشت کردن مردمک چشم ها، می‌خواهد بگوید که این حرف، غیرقابل تحمل است و چرا همچین حرفی زده می‌شود.

در تصویر شماره پنج، گرفتن دست‌ها پشت سر، این حس را تلقین می‌کند که این حرف زور آنقدر غیر واقعی و بزرگ نمایی شده است که دهانش باز مانده و ابروها بالا پریده است. تصویر شماره شش، با کمک درشت کردن مردمک چشم‌ها و قراردادن دست‌ها در جلوی دهان، می‌خواهد تلقین کند که این حرف زور، چطور می‌تواند درست باشد؟ تصویر شماره هفت، واکنش به حرف زور را به صورت خشونت نشان داده است. طوری که اکثر افراد همین تصویر را به عنوان واکنش به حرف زور معرفی می‌کنند.

کمتر کسی شاید تصویر شماره هشت را به عنوان واکنشی به حرف زور قلمداد کند. ولی فرد در این تصویر می‌خواهد تلقین کند که چنین حرف زوری زدن از شما بعید است و باور نمی‌کنم، کسی مثل شما بخواهد این حرف نادرست را بزند. حالا لطفا یک بار دیگر به هر نُه تصویر نگاه کنید. سوال من این است؛ آیا همه این تصویرها، نمی‌توانند واکنش‌های مختلف به جمله «شنیدن حرف زور» باشد؟

بله می‌تواند باشد، شخص می‌تواند با شنیدن حرف زور، سکوت معمولی کند به طوری که انگار از حرف زور، تاثیری نگرفته است. تصویر دو نشان می‌دهد که فرد با قیافه مظلومانه می‌خواهد مانع از شنیدن آن حرف زور باشد و تصویر شماره سه، خنده‌های عصبی ناشی از شنیدن آن جملات را نشان می‌دهد و تصویر آخری هم می‌تواند نشان دهنده این باشد که فرد با یک حالت تمسخر، از آن فرد تشکر می‌کند که این حرف‌های زور و بی‌منطق را می‌زند.

چه اتفاقی افتاد؟ وقتی یک جمله به ما می‌دهند، ما می‌توانیم هر تصویری را برای واکنش احساسی به آن جمله انتخاب کنیم. چطور می‌شود به احساسات اعتماد کرد وقتی بروز آن به صورت یکسانی توسط افراد مختلف رخ نمی‌دهد. همین شرایط را با منطق، مقایسه کنید. وقتی می‌گوید دو به اضافه دو می‌شود چهار. دیگر واکنش‌ها مختلف نیست و همه یک جمله را به یک شیوه درک و قبول می‌کنند. این همان چیزی است که در احساسات نداریم.

احساسات به یک شیوه، درک نمی‌شوند و با یک روش پاسخ داده نخواهند شد. انسان‌ها بر اساس گذشته و خاطرات، تجربه و محیطی که در آن بزرگ شده اند، تغییرات اساسی در دریافت، درک و بروز احساسات پیدا می‌کنند. به منطق اعتماد می‌کنیم چون همیشه و در هرحالی درست است ولی چطور به احساسات اعتماد کنیم که قابل دریافت به یک شیوه نیست.

این موضوعی قابل بحث در دنیای علم هم هست. سال‌ها پیش تصور می‌شد که شش حالت احساسی «خشم، ترس، نفرت، تعجب، غم و شادی» در بین همه انسان‌ها به یک شیوه دریافت، درک و تحلیل می‌شوند. اما در حال حاضر، نتایج آزمایش‌های دقیق با تجهیزات مدرن، نشان می‌دهد که همچین جمله‌ای درست نیست. احساسات بسیار فریبنده و غیر قابل اعتماد هستند.

دلایل دیگری هم هست که نشان می‌دهند احساسات تا چه حد، فریبنده هستند. مشاوران تحصیلی، بارها با این احساسات روبه رو می‌شوند و تجربه‌های دقیقی از آنالیز رفتارهای احساسی دانش آموزان و داوطلبان کنکور دارند. یکی از این نمونه‌ها را با هم بررسی کنیم تا به لایه‌های عمیق‌تری از گمراه کننده بودن احساسات برسیم.

موردی که از آن صحبت می‌کنم، دانش آموزی کنکوری بود که گمان می‌کرد، خانواده به نیازهای او توجه ندارند و در حالیکه هر روز، به خرید می‌روند و تفریح و بیرون رفتن زیادی دارند اما به او می‌گویند که تو کنکور داری و حق نداری از خانه بیرون بیایی. همین موضوع باعث شده بود که او علاقه‌اش به درس خواندن را از دست بدهد. او بارها تاکید می‌کرد که سرکوب شدن نیازهایش از سوی خانواده دلیل بی‌علاقگی‌اش به درس خواندن است. او خودش را اینگونه معرفی می‌کرد:

خانمی به شدت زود رنج و احساساتی هستم و تقریبا روال عادی درس حواندنم را طی می‌کردم که متاسفانه، یه ماهی می‌شود که برنامه ام، به هم ریخته است و ساعت دو (۲) شب با گریه به زور می‌خوابم. ساعت یک (۱) ظهر بیدار شده و ناهار میخورم تا ساعت پنج (۵) عصر می‌خوابم. وقتی هم که بیدار می‌شوم تا ساعت دوازدهم (۱۲) شب، سریال می‌بینم و تا بخواهم دوباره به خواب بروم حدود دو ساعتی گریه می‌کنم و حدود ساعت دو (۲) نیمه شب به خواب می‌روم.

هر روزم می‌خواهم ساعت هشت (۸) صبح بیدار بشوم، ولی نمی‌توانم چون از خانواده ام، ناراحتم و دلم شکسته است؛ زیرا آن‌ها برای من این حق را قائل نیستند ک بیرون بروم درصورتی ک خودشان هر روز برای خرید و تفریح به خیابان می‌روند. کلا من را نمی‌بینند ولی شعار می‌دهند: «کسی ک می‌خواهد درس بخواند به تفریح نیاز ندارد».

تمام نیازها و احساسات من را با این جمله که تو کنکور داری، هر وقت قبول شدی همه کار می‌کنی، سرکوب می‌کنند. خودم هم دیگر خسته شدم و حوصله ناراحتی یا دعوا ندارم.

این دانش آموز کنکوری، در دنیایی از احساسات گیر افتاده بود و واکنش‌های غیر منطقی از خود نشان می‌داد که در ادامه به بررسی این رفتارهای احساسی گول زننده می‌پردازم. احساساتی که این دانش آموز درگیر آن‌ها بود به شرح زیر است؛ دقت کنید که بعضی از این احساسات به سادگی در متن قابل دریافت نیست ولی اگر کمی تحلیل کنید به آن‌ها خواهید رسید. برای درک بهتر، توضیحاتی را در ادامه‌شان نوشته‌ام که در توضیحات آن دانش آموز وجود نداشت ولی با آنالیز، نتایج را بدست آورده ام.

الف) احساس نیاز به تفریح دارم.

ب) احساس می‌کنم که خانواده به نیازهای من اهمیتی نمی‌دهد.

پ) حالا که خانواده به نیازهایم توجهی ندارند، پس من در خانه هر نوع تفریحی مثل استراحت و خوابیدن را انجام می‌دهم.

ت) وقتی قرار است کنکور سرکوب کننده همه نیازهایم باشد در نتیجه درس نمی‌خوانم تا خانواده بفهمند من هم نیازهایی دارم.

ث) علت اینکه برنامه‌ام به هم ریخته و بی‌میل به درس خواندن شده ام، احساس تنهایی است که دارم.

ج) چون من دختر احساساتی و زودرنج هستم، برای همین باید به نیازهایم توجه شود.

چ) من احساس ناراحتی از خانواده‌ام دارم، این دلخوری باعث شده از درس دور شوم.

ح) من گریه می‌کنم. یعنی احساساتی وجود دارد که باید برایش گریه کنم.

خ) من دوست دارم ساعت هشت بیدار شوم. احساس می‌کنم برای شروع درس خواندن درست و حسابی، باید ساعت هشت شروع کنم. اما نمی‌توانم در آن ساعت بیدار شوم، چون از خانواده‌ام ناراحتم.

لایه‌های زندگی این دانش آموز، با احساسات گره خورده است اما اگر همین دانش آموز، بخواهد با منطق، پازل‌های فکری‌اش را بچیند آنگاه به گزاره‌های زیر می‌رسد:

الف) هدف‌گذاری یک فرایند شخصی است. در نتیجه نیازی به توجه و حمایت بقیه وجود ندارد.

ب) هدف، قرار است مجموعه‌ای از نیازهای مهم و اساسی من را برطرف نماید. بنابراین باید با این چالش رو به رو شوم که آیا حاضرم به این نیازها پاسخ دهم یا خیر؟

پ) احساس ناراحتی کردن از دیگران نباید مانعی بر حرکت تحصیلی و درس خواندن من باشد. هدفم می‌گوید باید درس بخوانم چه از خانواده ناراحت باشم چه نباشم باید وظیفه‌ام برای پاسخ دادن به نیازهای زندگی‌ام را اجرا کنم.

ت) هر هدفی، بهایی دارد و برای دست یافتن به آن باید بهایش را بپردازم. اگر هدفمند بخواهم زندگی کنم آنگاه لازم است که برخی از لذت‌ها را به تعویق بیندازم.

اگر این دانش آموز، تصمیم بگیرد با منطق زندگی کند آنگاه دچار اشتباه نمی‌شود. فقط همین یک مورد از خطای احساسی او را که به علت ناراحتی از خانواده، درس خواندن را کنار می‌گذارد را توجه کنید. احساسات چطور باعث فریب خوردن این فرد می‌شود. او دچار یک خطای حسی شده و هدف شخصی خودش را به دلیل یک ناراحتی از خانواده، تعطیل کرده است.

اصلا کاری نداریم که ناراحتی او به حق است یا خیر؛ بلکه هدف من این است که به این نتیجه برسیم با هیچ استدلالی، ناراحتی از افراد خانواده، ربطی به درس خواندن و هدف شخصی‌تان ندارد. اینکه آن‌ها او را سرکوب می‌کنند، هیچ رابطه‌ای با تلاش نکردن برای موفقیت ندارد. آنچه این دانش آموز درگیر او بود؛ فقط یک فریب احساسی است.

اوضاع از این هم پیچیده‌تر است اگر بدانید اکثر مواقع، یک رفتار احساسی مثل استرس از خود نشان می‌دهید در حالیکه اصلا استرس نیست بلکه ترسی است که خودش را به شکل استرس نشان می‌دهد. این تغییر قیافه پیدا کردن احساسات، حتی روانپزشکان را هم دچار اشتباهاتی عمقی می‌کند. بنابراین احساسات ما حیله‌گر هستند و تکیه کردن به احساسات و اعتماد به هیجانات، یک آدرس غلطی است که در طول سال‌های گذشته، به ما آموخته اند.

مخصوصا طرفداران قانون راز یا جذب که بسیار بر احساسی شدن و درک کامل آن، تاکید دارند و ما را به چاهی عمیق از تله‌های حسی فرو می‌برند، بی‌آنکه خبردار باشیم که احساسات می‌توانند آن چیزی نباشند که خود را نشان می‌دهند. در ادامه، با دانش آموزی آشنا می‌شوید که احساس می‌کرد استعداد یادگیری درس زبان انگلیسی را ندارد؛ در حالیکه بعدا فهمید احساس حسادت باعث شده تا او در این درس ضعیف باشد. این یک مثال خیلی خوب برای تغییر شکل دادن احساسات است.

من دانش آموز کلاس هفتم هستم. زبان ایتالیایی را از روی نرم‌افزار و بدون استفاده از کلاس و معلم، آموخته‌ام و حتی می‌توانم جمله‌سازی کنم؛ اما در یادگیری درس زبان انگلیسی مشکل دارم. اکثر تلفظ‌ها را یاد نمی‌گیرم و احساس می‌کنم استعدادی در یادگیری این درس ندارم. املاهایم اکثرا کم می‌شوند و نمی‌توانم املای درست واژگان را بنویسم. ایراد از معلم هم نیست چون من یک همکلاسی دارم که او همیشه نمره کامل می‌گیرد.

این همکلاسی ام، حتی می‌تواند با معلم، به زبان انگلیسی صحبت کند. من با او از اول ابتدایی همکلاسی بوده‌ام و او بسیار دقیق زبان انگلیسی را بلد است. از وقتی پنج‌ساله بوده، به کلاس زبان می‌رفته؛ ما با هم رقابت تحصیلی زیادی داریم و در تمام درس‌ها خیلی خوب پیش می‌روم ولی در درس زبان انگلیسی نمی‌توانم به او برسم. من استعداد یادگیری این درس را ندارم و کاش می‌شد یک جوری این درس را نخوانم.

احساساتی که این دانش آموز درگیرش است را بررسی کنیم تا به تحلیل دقیق‌تر از وضعیت او برسیم:

الف) احساس می‌کنم استعداد یادگیری درس زبان انگلیسی ندارم.

ب) احساس می‌کنم همه خوب درس را یاد می‌گیرند و من مشکل دارم چون یک همکلاسی دارم که او نمره‌اش کامل است.

پ) احساس می‌کنم از این همکلاسی عقب‌تر هستم چون او درس زبان انگلیسی قوی دارد.

اگر دقت کنید، متوجه چند نکته در مورد این دانش آموز می‌شوید؛ اول آنکه بدون آنکه آگاه باشد، اطلاعات زیادی را نادیده گرفته است. مثلا با وجود اینکه می‌گوید همکلاسی‌اش از کودکی به کلاس زبان انگلیسی رفته است ولی این عامل را انگار نمی‌بیند و گمان می‌کند که خودش استعداد ندارد. دوم آنکه وضعیت یک همکلاسی که او هم سال هاست به کلاس زبان رفته را به عنوان وضعیت کل کلاس در نظر می‌گیرد و می‌گوید کل کلاس اوضاع‌شان خوب است و فقط من مشکل دارم.

در واقع در مورد اول، احساسات باعث حذف اطلاعات و در مورد دوم باعث گسترش وضعیت یک نفر به کل کلاس شده است. چطور به احساسات اعتماد کنیم وقتی به همین سادگی ما را دچار خطاهای درکی می‌کند و تعاریف ما از خودمان را به همین سادگی تغییر می‌دهد.